Bauwens, Vaskelainen en Frenken werken dit idee van verschillende logica’s uit aan de hand van praktijkvoorbeeldenuit de wereld van gemeenschapsbedrijven (energie en deel-auto’s). Zij koppelen dat aan fases in ontwikkeling, die niet per se evolutionair bedoeld zijn.
Interne organisatie
In de eerste fase van oprichting en ontwikkeling staat de logica van de gemeenschap centraal. Kenmerken hiervan zijn onder meer: vrijwilligheid, sterke sociale netwerken, ongeschreven regels, informele organisatie, ingebed in de gemeenschap. Er zijn tal van collectieven die geen behoefte hebben om te groeien of op te schalen. Buurttuinen bijvoorbeeld, die vooral een middel zijn om mensen bij de gemeenschap te betrekken.
Een volgende fase komt als er wel een behoefte is om te groeien met behoud van inbedding in de gemeenschap. In de praktijk betekent dit veelal de komst van nieuwe leden die minder geneigd zijn om er veel tijd in te steken, wel willen profiteren van de producten en diensten en rendement (dividend) willen ontvangen op eventuele investeringen. Hier komt dan de logica van de markt om de hoek kijken. Wil het burgercollectief ook vasthouden aan de logica van de gemeenschap, dan zal het bijvoorbeeld ten aanzien van de governance strak moeten sturen op het coöperatie principe van one human – one vote.
De logica van het dominante bedrijfsleven is aan de orde als er betaalde medewerkers en externe financiers komen, arbeidsverdeling en hierarchie ontstaan, kwaliteit officieel geborgd en gecontroleerd moet worden etc. De interne spanningen die hierdoor ontstaan kunnen worden gecompenseerd door de principes van democratische participatie en besluitvorming te versterken. Maatregelen die zowel recht doen aan eisen van efficiency als aan de logica van de gemeenschap.
Expansie
Tot zover over de intern-organisatorische ontwikkeling. Het kan ook gaan over expansie, via uitbreiding over andere gemeenschappen of via fusies. In het geval van uitbreiding over andere gemeenschappen gaat concurrentie spelen en dit kan het ‘hogere’ doel schaden. Oplossingen liggen dan in de sfeer van een koepelorganisatie die principes en spelregels vastlegt en bewaakt en kennis deelt.
In het geval van consolidatie en groei door fusies wordt het de uitdaging om binnen het grotere geheel toch de logica van de gemeenschap een centrale plaats te geven. Dat kan door bijvoorbeeld een soort franchise structuur op te zetten. De centrale organisatie levert allerlei diensten en is tevens een podium waarop de lid-organisaties gezamenlijk strategische beslissingen nemen. Die lokale organisaties blijven autonoom in hun dagelijkse functioneren.
Verantwoording
- Th. Bauwens, T. Vaskelainen & K. Frenken, 2022. Conceptualizing Institutional Complexity in the upscaling of Community Enterprises: lessons from renewable energy and carsharing. In: Environmental Innovations and Societal Transitions 42, p 138 -151.