Onderzoekers hebben een rapport opgesteld over de uitdagingen van bewonersinitiatieven voor een duurzamer Utrecht. Daarin hebben ze gekozen voor twee verschillende sectoren: groen en energie. Voor beide velden hebben ze een inventarisatie gemaakt van bestaande initiatieven in Utrecht en enkele basiskenmerken verzameld over juridische status, werkwijze, bestuur, leden/ deelnemers en financiën. Vervolgens hebben ze een transdisciplinair onderzoek uitgevoerd met uitgebreide interviews en workshops met betrokken leden, bestuurders en ambtenaren. Als vertrekpunt voor het inkaderen van de uitdagingen hebben ze gebruik gemaakt van de bevindingen in het rapport De Kracht van het Collectief  van CollectieveKracht (2020). Die bevindingen zijn weliswaar aangescherpt op basis van de Utrechtse situatie maar zeker ook elders van toepassing.

Vier clusters van uitdagingen voor de initiatieven

• Het gebrek aan voldoende tijd, mankracht, expertise en financiële middelen; ingrediënten die nodig zijn voor veerkracht en langdurig voortbestaan.
• Ze vinden het lastig om een omvangrijkere en meer diverse groep burgers en buurten te bereiken. Daarbij komt dat de huidige groep betrokkenen vaak divers is qua samenstelling, doelen, belangen en ambities en dus lastig te sturen is. Dit geldt met name voor de groene initiatieven.
• De initiatieven ervaren een gebrek aan vertrouwen en begrip in de relatie met de gemeente. De sectorale verkokering en de mentale afstand maken processen gecompliceerd en traag.
• Wat de initiatieven parten speelt is dat ze min of meer door het bureaucratisch systeem van overheid en markt gedwongen worden om een andere logica van werken te hanteren dan ze gewend zijn en die hen niet past. Denk aan uitgebreide bedrijfsplannen, formeel-juridische voorwaarden, eisen op het gebied van representativiteit en inclusie. Ze raken verstrikt in gecompliceerde procedures voor aanbesteding en subsidies. Een welwillende ambtenaar biedt slechts tijdelijk soelaas.

Deze uitdagingen blijken vooral het gevolg te zijn van de botsing van twee verschillende logica.’s. Aan de ene kant de bewonersinitiatieven met hun vrijwillige karakter en bijzondere vorm van governance. Ze weerspiegelen de diversiteit aan behoeften, belangen en perspectieven die in de samenleving bestaan. Aan de andere kant het gevestigde en rigide systeem van de overheid met strakke regels over legitimiteit, verantwoordelijkheid en controle. Die botsing leidt tot onzekerheden bij ambtenaren hoe ze die initiatieven tegemoet kunnen treden, faciliteren en ondersteunen in het streven om meer bewoners betrokken te krijgen. Op basis van een transdisciplinaire workshop over die uitdagingen is een set van 8 aanbevelingen en verbeterpunten geformuleerd.

Acht verbeterpunten en aanbevelingen

• Meer ruimte in het takenpakket van ambtenaren en het aanstellen van bijvoorbeeld groen- of energieprofessionals om fysiek aanwezig te zijn in wijk/dorp/buurt. Afstand verkleinen en communicatie effectiever maken.
• Integratie in beleidsvorming. Door vergroening en energiebesparing vooraf mee te nemen bij beleidsvorming in andere sectoren, wordt voorkomen dat dit achteraf moet worden ingepast. Het helpt om de kloof te dichten tussen de ambities van burgers en de institutionele context.
• Samenbrengen van initiatieven, gemeente en experts. De gemeente als regisseur van platforms of communities of practice, dit om kennis te delen en te ontwikkelen en de verspreiding van initiatieven te bevorderen.
• Voor de gemeente geldt dat het veel efficiënter is om vraagstukken tijdig op integrale wijze te benaderen, dus samen met initiatieven, bedrijven, experts. Dit voorkomt langs elkaar heen werken, verdeeldheid en verspilling van kennis, tijd en geld.
• Het reserveren van structurele budgetten voor bewonersinitiatieven. Dit zal de continuïteit, impact en legitimiteit van die initiatieven vergroten. Tegelijkertijd versterkt het de motivatie van de bestuurders / gangmakers omdat ze niet telkens opnieuw bezig hoeven zijn met het zoeken naar externe financiën.
• Specifiek voor initiatieven gericht op duurzaamheid: quick wins halen mensen makkelijker over de streep: regentonnen, tegels wippen, geveltuintjes etc.
• Inzetten op ongelijk investeren met als doel gelijke kansen te creëren om te participeren in initiatieven (groen, energie). Het is een middel om kwetsbare groepen en wijken gericht te betrekken bij transities.
• Meer experimenteren met democratische vernieuwingen waarbij burgerinitiatieven een rol spelen.

Wat in het rapport opvalt bij zowel de aanbevelingen als de uitdagingen dat er op veel punten verschillen zijn tussen groen en energie. De groene initiatieven zijn informeler, practischer ingesteld en diverser samengesteld; de energie initiatieven zijn zakelijker, strakker georganiseerd en kennen grotere financiele risico's. 

De aanbevelingen voor vervolgonderzoek raken aan vraagstukken die bij veel bewonersinitiatieven spelen: inclusiviteit, verdeling verantwoordelijkheden gemeente – initiatief, consolidatie en overdracht van kennis en professionaliteit, stimuli en remmen op het succes van de initiatieven.

N. Jochemsen, H. Mees, I, Bronsvoort, A, Meijer, Uitdagingen van bewonersinitiatieven voor een duurzamer Utrecht: uitkomsten en aanbevelingen. Een samenvatting. Onderzoeksgroep Burgerbetrokkenheid en Stedelijke Duurzaamheid (CITEUS), 2022, Universiteit Utrecht.

Uitgebreid Engelstalig rapport: Exploring the Challenges of citizen initiatives for a sustainable Utrecht. An overview of the research conducted in service of special interest group CITizen Engagement and Urban Sustainability (CITEUS), Utrecht 2022