Burgercollectieven, burgerinitiatieven of coproductie-initiatieven spelen een belangrijke rol bij de aanpak van problemen op het gebied van bijvoorbeeld veiligheid, klimaatadaptatie, energietransitie en gezondheidszorg. Vaak werken burgers daarbij samen met de (lokale) overheid. Denk aan samenwerking met een wijkagent, sociaal werker of de gemeentelijke ambtenaar ruimtelijke ordening. Hoewel de interactie tussen burgers uit het burgercollectief of coproductie-initiatief aan de ene kant en de ambtenaar aan de andere kant het middelpunt is van de zo ontstane samenwerking tussen burgers en overheid, bevindt deze interactie zich niet in een vacuüm.

Uit onderzoek naar coproductie – de samenwerking tussen burgers en ambtenaren om publieke diensten te leveren – weten we dat een knooppunt van allerlei belangen bestaat. Regelmatig zijn daar ook strijdige belangen tussen. Naast de individuele coproducerende burger en ambtenaar zijn nog allerlei andere personen en organisaties betrokken; soms direct en soms worden zij meer op afstand geraakt door wat in het coproductieproces gebeurt. Al deze personen en organisaties nemen hun eigen wensen, voorkeuren, interesses en motivaties mee naar het coproductieproces. Zowel voor de coproducerende burgers als de ambtenaren is het balanceren in dit complexe speelveld. Dat leidt vaak tot dilemma’s.

Botsende belangen

Waar komen deze botsende belangen vandaan? Aan de kant van de burger kunnen we  een onderscheid maken tussen de mensen die wel en de mensen die niet actief betrokken zijn als coproducent. Hier vinden we een vreemde paradox die vaak voorkomt bij coproductie of andere vormen van burgerparticipatie, zoals bij burgercollectieven. Enerzijds is een coproductie-initiatief of burgercollectief een mooie manier om burgers actiever te betrekken bij beleids- en besluitvorming en bij de aanpak van maatschappelijke problemen. Anderzijds is het ook altijd een vorm van uitsluiting.

Praktisch gezien is het onmogelijk om iedere burger een stem te geven. Daarnaast kiezen burgers er ook zelf, bewust of niet, voor om niet deel te nemen. Ze voelen zich niet competent genoeg, hebben gebrek aan tijd of hebben een andere reden. Maar hoewel niet alle burgers actief deelnemen aan de coproductie, dienen hun belangen wél actief meegewogen te worden. Bijvoorbeeld bij een groep burgers die collectief duurzame energie gaat opwekken. Wat zijn de (financiële) gevolgen hiervan voor de buurtbewoners die niet meedoen aan dit energieproject?

Daarnaast kunnen we de groep deelnemende burgers niet zomaar als één collectief beschouwen. Laten we opnieuw het voorbeeld van het duurzame energie-initiatief nemen. Ook al staan alle deelnemende burgers achter het idee om collectief een windmolen te plaatsen, de belangen en wensen van de mensen die direct uitzicht hebben op de windmolen of geluidshinder ondervinden, kunnen verschillen van hen die wat verder afwonen van de turbine.

Op het snijvlak tussen gemeente en burgers

Aan de kant van de betrokken ambtenaar kunnen we eveneens een veelvoud van vaak tegenstrijdige belangen vinden. Allereerst bevindt de ambtenaar zich op het snijvlak tussen de eigen publieke organisatie – zoals de gemeente – en de actieve burgers. De actieve betrokkenheid van deze burgers moet een plek krijgen in het beleids- of dienstverleningsproces en dus binnen de interne, ambtelijke processen. Daarbij kunnen verschillende waarden of doelen botsen. Zo kan de organisatie streven naar efficiënte dienstverlening en naar een gelijke toegang tot de geleverde diensten. Een zorgverlener kan bijvoorbeeld efficiënter zorg leveren door burgers als mantelzorger te betrekken. Maar voor mensen die geen sterk sociaal netwerk hebben, kan dit leiden tot minder vanzelfsprekende toegang tot zorg.

Ten tweede wordt veel beleid gevormd en uitgevoerd door meerdere publieke organisaties, of hebben beleidskeuzes van een organisatie impact op het taakveld van een andere organisatie. Neem burgers die samen met de gemeente een plan opstellen om de verkeersveiligheid in de straat te verbeteren en die overgaan tot de aanleg van verkeersdrempels. Dit kan tegen de belangen van het waterschap ingaan, omdat de waterafvoer wordt belemmerd.

Bewustzijn van een complex speelveld

Ten derde is er de politiek. In onze democratie is de volksvertegenwoordiging verantwoordelijk voor politieke beslissingen: het ‘primaat van de politiek’. Juist hier verwachten we dat een afweging wordt gemaakt van allerlei belangen en dat uiteindelijk het algemeen belang wordt gediend. Maar wat als de politiek een andere keuze maakt dan de coproducerende burgers voorstellen?

Bewustzijn van het complexe speelveld van belangen is nodig. Niet alleen om een goede afweging te maken waarbij zoveel mogelijk belangen worden gediend, maar ook om de uiteindelijke uitkomst van het coproductieproces beter te begrijpen en teleurstelling te voorkomen.

C. van Eijk & E. Cuppen, 2022. Coproduceren in een complex belangenspeelveld: dilemma’s voor de gemeentelijke overheidsprofessional. Bestuurskunde, 31 (3): 3-15.