In de wereld van burgercollectieven heeft ‘gemeenschap’ verschillende betekenissen. Het bekendst is de klassiek sociologische betekenis gebaseerd op territoriale en sociale principes. De gemeenschap omvat dan de bewoners van een dorp, wijk of buurt waarvan verondersteld wordt dat ze elkaar kennen en weten te vinden. Deze betekenis klinkt vaak als uitgangspunt dan wel als ideaal door bij zorgcoöperaties en burgercollectieven in buurt, wijk en/of dorp.

Als tegenpool van deze (lokale) gemeenschap geldt dan een samenleving waar mensen anoniem zijn voor elkaar en weinig onderlinge bindingen hebben. Veel burgercollectieven hebben juist de ambitie om ook in deze omgeving aan gemeenschapsvorming te doen en gemeenschappen te creëren. Een stadswijk of dorp is meer dan een “postcodegebied of een stip op de kaart”.

'Place-making' en 'place-shaping'

Dit uitgangspunt komt in de buurt van wat met de Engelstalige begrippen ‘place-making’ en ‘place-shaping’ bedoeld wordt, namelijk de gemeenschap als relationeel netwerk dat zich vormt via actie en samenwerking. Vanuit dit perspectief is een gemeenschap een arena van opinies, waarden en belangen. Een knooppunt van lokale en globale relaties, waar mensen een ‘sense of place’ en een ‘sense of belonging’ aan ontlenen. Het gaat dan over het ontwikkelen van dynamische, vindingrijke en veerkrachtige (resourceful) gemeenschappen waar groepen burgers hun eigen leefomgeving (sociaal en fysiek) willen vormgeven. Via die weg dragen ze als collectief bij aan maatschappelijke transformaties op het gebied van zorg, energie, voedsel etc.

Een treffend voorbeeld van gemeenschapsvorming via place-shaping vormen de Herenboerderijen. “Er is geen ‘jullie’, er is alleen een ‘wij’ in onze coöperatie”, aldus Zaza Versteeg, voorzitter van Herenboerderij Duinstreek. Zij geeft aan dat er heel wat bij komt kijken om de 200 leden-huishoudens zo te laten samenwerken dat ze uiteindelijk de gemeenschap vormen die de coöperatie in beginsel wil zijn. Onderzoeker Bram van Helvoirt zegt over Herenboeren als gemeenschap: “Het runnen van zo’n boerderij als collectief is heel veel werk. Niet alleen op het land maar ook tussen de mensen. Het is een langdurig proces, geen quick fix”. (Verslag Nacht van CollectieveKracht)

Horlings, L.G & G. van der Vaart, 2019, Sustainable placeshaping: what, why and how: Findings of the SUSPLACE program; Synthesis report, Wageningen UR. 85 p.

Horlings, L.G., Roep, D., Mathijs, E. & Marsden, T., 2020, Exploring the transformative capacity of place-shaping practices, In: Sustainability Science.15, 2, p. 353-362.